Zaraz po studiowaniu Pisma, które gorliwie wpajam, polecam mym uczniom studiowanie Komentarzy Kalwina, które zachwalam bardziej nawet niż sam Helmich [ówczesny holenderski teolog]. Uważam, że Kalwin jest niezrównany w interpretacji Pisma i że jego komentarze powinno się bardziej cenić, niż wszystko to, co przekazała nam biblioteka ojców. Uważam, że posiadł ponad większość innych, albo raczej ponad wszystkich innych to, co można nazwać wybitnym duchem proroczym. Jego Instytucje należy studiować po Katechizmie [heidelberskim], jako że zawierają pełniejsze wyjaśnienie - jednak nie bezkrytycznie, [ale] tak, jak należy czytać pisma każdego człowieka.

Jakub Arminiusz (1560 - 1609), przeciwnik Kalwina

Jan Kalwin posiadał ducha starożytnego prawodawcy, którego geniusz i cechy charakterystyczne dały mu po części niezaprzeczalne korzyści, a także wady, które były jedynie nadmiarem jego cnót.

Johannes von Miller (1752 - 1809), wielki historyk Szwajcarii, zwany "niemieckim Tacytem"

Genewczycy powinni błogosławić narodziny Kalwina.

Monteskiusz (1689 - 1755), słynny filozof francuski

W tym mnóstwie książek, napisanych przez Kalwina, nie widać żadnego próżnego słowa. Nie było chyba od czasów proroków i apostołów człowieka, który przekazałby tak wiele różnych ważnych stwierdzeń tak niewielką ilością słów, używając przy tym tak bardzo odpowiednich i właściwie dobranych terminów ... Nigdy życie Kalwina nie wydawało mi się czystsze i bardziej niewinne niż po uważnym przestudiowaniu diabelskich kalumnii, którymi niektórzy usiłowali okryć jego charakter hańbą; a także po rozważeniu tych wszystkich pochwał, jakie jego najwięksi przeciwnicy zmuszeni byli przyznać jego pamięci.

Charles Drelincourt (1595 - 1669)

To, że człowiek, który zdobył tak wielką reputację i tak wielki autorytet miał pensję w wysokości tylko stu koron i wcale nie pragnął większej, i żyjąc przez pięćdziesiąt dwa lata oszczędnie na każdym kroku, zostawił swym spadkobiercom [majątek o] wartości jedynie trzystu koron, wliczając w to jego bibliotekę, jest czymś tak heroicznym, że tylko osoba pozbawiona uczuć nie może tego podziwiać. Jest to także jedno z najbardziej wyjątkowych zwycięstw, jakie mogły osiągnąć cnota i wielkość duszy nad naturą, nawet pośród sług ewangelii. Kalwin pozostawił po sobie naśladowców w dziedzinach aktywności życia, gorliwości i żarliwości o dobro swego stronnictwa - wykorzystują oni swą elokwencję, swe pióra, wysiłki i prośby do powiększenia ich Królestwa Bożego. Nie zatracają się w tym jednak, i ogólnie mówiąc są oni przykładem powiedzenia, że Kościół jest dobrą matką, w służbie której niczego się nie traci.

Katolicy zostali ostatecznie zmuszeni do włożenia pomiędzy bajki owe potworne kalumnie, jakie wypowiadali przeciwko charakterowi moralnemu Kalwina - ich najlepsi autorzy teraz ograniczają się do stwierdzenia, że jeśli był wolny od przywar cielesnych, to nie był wolny od przywar umysłu, takich jak duma, pasja i oszczerstwo. Wiem, że kardynał Richelieu, albo jakiś sprytny autor, który pod jego imieniem opublikował Metody postępowania, przyjął głupoty Bolseca. Generalnie jednak, wybitni autorzy o tym nie mówią. Tłumy autorów nie będą mogły temu zaprzeczyć. Kalumnie te można znaleźć w Systema decretorum dogmaticorum, opublikowanym w Awinionie w 1693 r. przez Francisa Portera. I tak dzieło Bolseca będzie zawsze cytowane tak długo, jak długo kalwiniści będą mieli przeciwników. Wystarczy jednak, żeby je napiętnować wieczną hańbą, jako że wśród katolików jest pewna ilość poważnych autorów, którzy nie przyjmują tych bajek.

Pierre Bayle (1647 - 1706)

[Pierre Bayle był synem kaznodziei kalwińskiego, wykształconym przez jezuitów w Tuluzie. Nawrócony na katolicyzm, przeszedł ponownie na protestantyzm, w końcu stał się sceptykiem. Był autorem słynnego Dictionnaire historique et critique, dzieła pełnego sceptycyzmu, które wywarło wielki wpływ na Hermana Melville.]

Kalwin słusznie cieszył się wielkim szacunkiem - pierwszorzędny literat, piszący po łacinie tak dobrze, na ile można w martwym języku, oraz po francusku z wyjątkową jak na jego czasy czystością. Ta czystość, którą nasi znakomici gramatycy podziwiają nawet dzisiaj, stawia jego pisma daleko wyżej chyba ponad wszystkich z jego epoki, tak jak dzieła port-rojalistów wyróżniają się nawet i dzisiaj, z tego samego powodu, od barbarzyńskich rapsodii ich przeciwników i innych współczesnych im.

Jean d’Alembert (1717 - 1783), słynny matematyk francuski, członek Akademii Francuskiej

Ponieważ Kalwin był obdarzony wyniosłym geniuszem, nieustannie spotykamy się w jego komentarzach z czymś, co raduje umysł, zaś skutkiem jego zażyłej i doskonałej znajomości natury ludzkiej, jego zasady etyczne są naprawdę piękne, on zaś dokłada największych starań, aby utrzymywać ich zgodność z Pismem świętym. Gdyby nie był pod tak wielkim wpływem przesądów, gdyby się nie starał być przywódcą i nosicielem sztandaru herezji, mógłby stworzyć dzieło o największej użyteczności dla Kościoła Katolickiego.

Richard Simon (1638 - 1712)
Simon był jednym z największych katolickich biblistów i krytyków.

Kalwin był jednym z tych absolutystów, ukształtowanych w pełni na jedną modłę, którego można w pełni zrozumieć od pierwszego wejrzenia - jedna litera, jeden czyn wystarczy, by wyrobić sobie o nim osąd. ... Nie dbał o bogactwo, tytuły, zaszczyty, obojętny na wystawność, skromny w swym życiu, najwyraźniej pokorny, poświęcał wszystko pragnieniu uczynienia innych takim, jak on sam. Poza Ignacym Loyolą nie znam chyba człowieka, który mógłby mu dorównać w tych okropnych pasjach. ... Rzeczą zdumiewającą jest to, że człowiek, który w swym życiu i swych pismach jawi się nam jako tak niesympatyczna osoba, był centrum tak wielkiego ruchu w swym pokoleniu, i że ten szorstki i surowy ton wywierał tak wielki wpływ na umysłu współczesnych mu ludzi. Jak to się stało, że ten surowy mistrz zdobył Renatę z Ferrary, jedną z najznamienitszych kobiet epoki, otoczoną na swym dworze kwiatem umysłów europejskich, i pociągnął na drogę, która musiała być gęsto usłana kolcami? Tego rodzaju surowy, ascetyczny i zwodniczy wpływ mogą wywierać jedynie ci, którzy pracują z prawdziwym przekonaniem. Nie posiadając tej żywej, głębokiej, pełnej sympatii gorliwości, która była jedną z tajemnic sukcesu Lutra, nie mając tego powabu, tej niebezpiecznej, sentymentalnej czułości Franciszka Salezego, Kalwin osiągnął więcej niż wszyscy - i to w wieku i w kraju, który wymagał opowiedzenia się za chrześcijaństwem - po prostu dlatego, że był najbardziej chrześcijańskim człowiekiem w swym wieku.

Ernest Renan (1823 - 1892), Etudes d'histoire religieuse, 7 ed., Paryż, 1880, s. 337-357.

[Renan był członkiem Akademii Francuskiej, wspaniałym uczonym i jednym z najwybitniejszych historyków francuskich. Wykształcił się na księdza katolickiego, ale stał się sceptykiem. Tym bardziej uderza jego zdanie o Kalwinie.]

Opracowano na podstawie: P. Schaff, History of the Christian Church, Vol. 8, Eerdmans, Grand Rapids, Michigan, 1994. s . 270 - 282.

Przekład: J. Sałacki

Jedynie nietolerancja ludzka chciałaby zamknąć szacunek dla Kalwina w ramy tylko jednej grupy religijnej, bądź odmawiać czci jego cnotom przy jednoczesnym ubolewaniu nad jego błędami. Kalwin żył w epoce w której narody były wstrząśnięte dogłębnie poruszeniem wywołanym przez reformację, kiedy pola Holandii i Francji były skąpane we krwi rzezi prześladowań, gdy z jednej strony mściwi monarchowie grozili wszystkim protestantom wyjęciem spod opieki prawa i śmiercią, a z drugiej Watykan rzucał klątwy i wołał o krew. W okresie tym, co jest aż nazbyt prawdziwe, wpływ starodawnego, od dawna utrwalonego błędu, o którym niewiele mówiono, nieustanne niebezpieczeństwo grożące zajmowanej przezeń pozycji, intensywne pragnienie zabezpieczenia unii pomiędzy przeciwnikami papiestwa, pochłaniająca go świadomość, iż jego walka była walką o wyzwolenie całego chrześcijaństwa, skłaniały wielkiego reformatora do popierania stosowania miecza dla wytępienia herezji. Bolejąc nad tym i odrzucając jego przywiązanie do tej okrutnej doktryny, którą całe chrześcijaństwo od wieków przyjmowało bez zastrzeżeń, pamiętajmy jako republikanie, że Kalwin był nie tylko założycielem jednej denominacji, lecz także najwybitniejszym spośród najważniejszych współczesnych prawodawców republikańskich. Geniusz Kalwina, który był życzliwszy dla ludzkości niż Solon i miał więcej samozaparcia niż Likurg, wlał trwałe elementy w instytucje Genewy i uczynił ją dla współczesnego świata niezdobytą twierdzą powszechnej wolności, żyznym polem demokracji.